Kur 67 vjeçari Ramiz Tiro u lirua më në fund nga kampet e përqendrimit të drejtuara nga forcat kroate gjatë luftës në Bosnje dhe Herzegovië në vitin 1994, ai u ndje si një kafshë.

I lodhur dhe i dehidruar, ai kishte humbur 33 kg. Duke kaluar 262 ditë në “ferr”, siç e përshkroi ai, ai e kishte harruar ndjenjën e trajtimit si qenie njerëzore, transmeton portali arbresh.info

“Mendova se nuk do t’ia dilja i gjallë, sepse humba shpresën”, tha ai për Al Jazeera.

“Më torturuan aq shumë, sa më kthyen në kafshë. Kishte tortura psikologjike, uri, etje, na detyronin të bënim punë të rëndë pa pushim dhe thjesht nuk ndiheshe sikur do të mbijetoje”, shtoi ai.

Kampi i përqendrimit ishte nën udhëheqjen e të ashtuquajturve kroatë “Herceg-Bosna” dhe ushtrisë së saj.  Mijëra myslimanë u rrëmbyen nga shtëpitë e tyre dhe u tranferuan në një rrjet të kampeve të përqendrimit, ku edhe u keqtrajtuan.

Ata duruan urinë, rrahjet e rënda, torturimin psikologjik dhe etjen, ndërsa disa të tjerë edhe u vranë.

Të paraburgosurit u detyruan të kryenin punë të rrezikshme në vijën e frontit dhe u detyruan të shërbenin si mburoja njerëzore, siç u konfirmua nga Gjykata Penale Ndërkombëtare për Ish-Jugosllavinë (ICTY) në vitin 2017.

Disa të burgosur u detyruan të pinë urinën e tyre, ndërsa disa të tjerë të hanë bojë të këpucave dhe të hanë bar nga toka. Një i ndaluar tjetër ishte nënshtruar goditjeve elektrike derisa ai humbi ndjenjat.

Në një rast tjetër, policia ushtarake kroate e detyroi një të plagosur që të pastronte gjakun e tij, në mënyrë që gjaku i Balija ( fjalë poshtëruese për një mysliman boshnjak) të mos mbetej në tokën kroate.

Në këto kushte, Tiro, si i burgosur numër 320243, kaloi nëntë muaj mes 1993 dhe 1994 në tre qendra të paraburgimit duke përfshirë “Dretelj”, kampin më famëkeq në ish-kazermën e Ushtrisë Kombëtare Jugosllave (JNA) në të ashtuquajturën Republika Kroate e Herceg-Bosnës.

Kjo javë ka shënuar 25 vjetorin e shpalljes së një etniteti të panjohur të Herceg-Bosnës si një republikë kroate, ku Mostari u caktua si kryeqytet.

Ajo u formua në Bosnje dhe Herzegovinë në vitin 1991 me qëllim të shkëputjes nga Bosnja dhe Hercegovina dhe të bashkohej me Kroacinë, siç konfirmoi ICTY.

Në nëntor 2017, ICTY dënoi gjashtë zyrtarë të lartë të Herceg-Bosnës në 111 vjet burg .

Ata u gjetën fajtorë në pjesëmarrje të krimeve të përbashkëta, që për qëllim kishin krijimin e territorit kroat në Bosnje dhe Herzegovinë, përfshirë Mostarin, qytetin që e kishin rrethuar për nëntë muaj.

Kroacia ishte gjithashtu bashkëpunëtore në hetime.

Krimet e kryera kundër myslimanëve midis 1993 dhe 1994 “nuk ishin akte të rastit të disa ushtarëve të padisiplinuar”, tha ICTY në vitin 2013.

“Përkundrazi, këto krime ishin rezultat i një plani të hartuar nga anëtarët e NPK-së, qëllimi i të cilit ishte të hiqte përgjithmonë popullsinë myslimane nga Herceg-Bosnja”.

Forcat kroate filluan valën e re të arrestimeve në maj dhe korrik 1993.

Natën, banesë më banesë, një bllok pas tjetrit, ata ndanë familjet. Burrat u transportuan në kampe, ndërsa pjesa tjetër e familjes u dëbua në mënyrë tipike nga shtëpitë e tyre.

Turi u arrestua në natën e 30 qershorit 1993, me pjesën tjetër të burrave myslimanë dhe u transportua në Helidrom.

Pasi u hapën dyert e çelikut të rënda, ai pa një dhomë të mbushur me qindra fytyra të drenazhuar, pronarët e tyre ulur në dyshemenë prej betoni. Kishte pak hapësirë për të qëndruar, pa u ulur, tha Tiro. Sidoqoftë, 19 ditët që ai më vonë kaloi në Dretelj ishin shumë më të këqija.

“Ata nuk na e hapnin derën për ditë dhe na linin të mbyllur pa ushqim dh ujë”, tha Tiro.

Edhe kur u ipej ushqim, ishte shumë pak dhe gjithmonë do të hanin në kërcënimin e ndëshkimit.

Gjatë gjithë kohës Tiro ka pyetur vetën: Pse jam arrestuar? Pse jam dëbuar?

“Ne kemi vajtur në shkollë bashkë me kroatët, kemi jetuar bashkë dhe papritur ata janë armiku im?!”tha ai.

Tiro e njihte njërin prej ushtarëve që e kishte mbyllur, sepse ishin shokë shkolle.

“Pse po na e bëni këtë? Unë jam sikurse ti”, i kishte thënë Tiro.

“Jo, jo, ju jeni ‘balije’ (myslimanë). Jeni armiku i shtetit tonë”, ishte përgjigjur ai.

Në Helidrom, marrja e të burgorsve për punë ishte një “makth”.

Për disa ditë ata e dinin se do të përballeshin me një “vdekje të garantuar”, tha Tiro, i cili kishte punuar në vijën e frontit.

Në vijën e frontit, dihej që shumica e të ndaluarve do të vriteshin, pasi përdoreshin si mburojë. Një kamion largohej me 60 të burgosur në mëngjes dhe kthehej me 20.

Ata që mbijetonin ishin të larë në gjak.

Kthesa e Tiros për të punuar në vijën e frontit si një mburojë njerëzore erdhi të shtunën, më 14 gusht 1993, e cila edhe ishte dita më e frikshme e jetës së tij.

Dyzet burra u sollën në vijën e parë në mes Mostarit. Një ushtar i HVO-së i urdhëroi ata të shkonin në pastrimin dhe të ndërtonin një mur mbrojtës.

“Ne ishim drejtuar drejt vdekjes dhe nuk kishte kthim pas”, tha Tiro.

Gjatë kësaj kohe Tiro u godit në kokë me predhë. Gjaku kishte mbuluar fytyrën e tij. Mbuloi me dorë kokën, por ndjente sikur një pjesë e kokës së tij mungonte. Shumë të tjerë u plagosën atë ditë.

Për fat të mirë, predha nuk e kishte dëmtuar trurin e tij.

Përkundër rrezikut, nganjëherë uria ishte kaq e tmerrshme në kamp, sa të burgosurit rrezikonin jetën vetëm një kavanoz ushqim.

Njëzet e pesë vjet më vonë, kërkimi vazhdon për trupat e 700 të burgosurve të vrarë, sipas Shoqatës së të Burgosurve të Kampit të Përqendrimit në Mostar.

Deri më sot, Tiro ende ka probleme me gjumin dhe vuan nga dhembja. Pavarësisht nga gjithçka që ai ka kaluar, ai thotë nuk mban “mëri”.

“Duke shkruar librin – Dretelj: Në derë të ferrit, unë kam qenë në gjendje të kthehem në vetën time të dikurshme”, tha Tiro.

“Është e rëndësishme që të tregojmë historinë tonë, në mënyrë që të mos has në harresë”, tha ai./Arbresh.info/